İSLAMDA ADALET
Arapça bir kelime olan Adalet, A-de-le fiilinden bir mastar olup doğru olmak, doğru davranmak, aynı düzeyde yapmak, düzenli ve dengeli davranma, herşeyin ve herkesin hakkını vermek, haksızlıklardan uzaklaşarak orta yolu tutma, bir şeyi yerli yerine koyma, insaf, eşitlik, tarafsız hüküm, hak gözetme, hakkı yerine getirme gibi anlamlara gelir. Diğer bir anlamı ise: “İtikatta, amel ve ahlakta ifratla tefrit arasında yani itidal noktasında, orta yolda olan demektir.” Bazıları da: “Adil: İnsan kemâlatının üç esasını yani hikmet, şecaat, iffeti kendinde toplayan kimsedir.” derler. Bu kadar geniş kapsamı olan adaletin zıddı zulüm, gadr (ihanet, ahde vefasızlık), insafsızlıktır.
Adalet daha çok Hakk-hukuk ve kıst (insaf ve merhametle, adilce verilmiş, bölüşülmüş nasip) kavramlarıyla birlikte kullanılır.
Yine İslam’da adalet, hukuk önünde herkese adilce, eşit bir şekilde davranmayı kapsar. İslam bu anlamda her ferdin ve her toplumun karşılıklı olarak işlerinde değişmez bir ölçü şeklinde yerini almış, istek ve heveslere yer vermemiş, sevgi ve nefretlere uymamış, akrabalık ve yakınlık bağlarına göre ayarlanmamış, zengin-fakir ayrımı gözetmemiş, kuvvetli zayıf farkını gözönüne almamış bir adalet anlayışı getirmiştir. Bunun için İslam, toplum içinde yaşayan bütün kesimlerin birliğini sağlayan prensipler koymuş, ümmetin güvenliğini garanti altına alan bir düzen kurmuştur.
يَآاَيُّهَا الَّذِينَ اَمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى اَنْفُسِكُمْ اَوِ الْوَالِدَيْنِ وَاْلاَقْرَبِينَ اِنْ يَكُنْ غَنِيًّا اَوْ فَقِيرًا فَاللهُ اَوْلَى بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُوا الْهَوَى اَنْ تَعْدِلُوا وَاِنْ تَلْوُا اَوْ تُعْرِضُوا فَاِنَّ اللهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا
“Ey iman edenler, adaleti ayakta tutarak Allah için şahitlik edenlerden olun. Kendinizin ana ve babanızın aleyhinde bile olsa (şahidlik ettiğiniz kimseler) zengin veya fakirde olsalar adaletten ayrılmayın. Çünkü Allah ikisine de daha yakındır. Adaleti yerine getirebilmek için hevâ ve hevesinize uymayın. Eğer eğri davranır veya yüz çevirirseniz Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” (En-Nisa; 4/135)
Yüce Kitabımız Kur’an-ı Kerim adalet olgusuna tevhid, İslam, takva, salih amel ve ibadet kadar önem verir. Hatta Kur’an’a göre bütün ilâhî öğretiler son tahlilde insanlararası ilişkilerde adaleti tesis etmeye yöneliktir. Adil olmayan bir ilişki ve tutum, tanım gereği Allah’ın rızasına ve İslam’a uygun değildir. Çünkü Allah herşeyden evvel bir şeye hüküm verildiği zaman adaletle hükmedilmesini ister. اِنَّ اللهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَاْلاِحْسَانِ وَاِيتَائِ ذِى الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْىِ يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
Şüphe yok ki, Allah adaleti ve iyilik yapmayı, yakınlara karşı cömert olmayı emredip, çirkin olan kötü görünen şeylerle, haksızlığı ve taşkın-lığı yasaklıyor ve size böylece düşünesiniz diye öğüt veriyor.
(Nahl/90) Anlaşmazlığa düşen iki topluluk arasındaفَاَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَاَقْسِطُوآ اِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ
O halde mü’minler içinden iki gurup çatışırsa veya savaşa girişirse, onlar arasın-da barışı sağlayın.
(Hucurat/9), insanlar arasında vûku bulacak anlaşmazlıkların giderilmesinde
اِنَّ اللهَ يَأْمُرُكُمْ اَنْ تُؤَدُّوا اْلاَمَانَاتِ اِلَى اَهْلِهَا وَاِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ اَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ اِنَّ اللهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ اِنَّ اللهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا
Gerçekten Allah size, emanetleri ehil olanlara vermenizi ve her ne zaman insanlar arasında hüküm verecek olursanız, adaletle hükmetmenizi emreder. Evet Allah size ne güzel öğüt veriyor. Allah mutlaka herşeyi işiten ve herşeyi görendir.
(Nisa/58), her türlü borç, vade, alışveriş, ticaret ve şahitlikte
يَآاَيُّهَا الَّذِينَ اَمَنُوآ اِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ اِلَى اَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كاَتِبٌ بِالْعَدْلِ(Bakara/282), ,
Ey iman edenler! Ne zaman belli bir vade ile borç verir ve alırsanız, yazıyla tesbit edin. Bir yazıcı tarafsız olarak onu yazsın.
kadınlara karşı takınılacak tutumun belirlenmesindeوَلَنْ تَسْتَطِيعُوا اَنْ تَعْدِلُوا بَيْنَ النِّسَاءِ وَلَوْ حَرَصْتُمْ (Nisa/129),
Ne kadar isteseniz de, eşlerinize adaletle davranmak elinizde değildir.
adalet ve hukukun korunması ve hayata geçirilmesi için vazgeçilemez bir ilkedir.
Yine İslam’a göre kişiyi ve grupları adaletten saptıran ana faktör kişi veya grubun kendi istek ve tutkusunu ön plana geçirmesi فَلاَ تَتَّبِعُوا الْهَوَىHislerinize uyup, adaletten şaşmayın
(Nisa/135), Allah’ın gösterdiği şekilde karar vermeyi, ihmal etmesidir. İlahî hukukun öngördüğü ilke, kural ve hükümlere riayet, adaletin tecellisinin mümkün olan tek yolu ve teminatıdır.
Yine Allah, insanı nasıl adl üzere yarattıysa onunda yeryüzünde adl üzere davranmasını, yani her zaman koyduğu mizana uygun hareket etmesini ister: “Allah adl ile emreden.” (Nahl/90); “İnsanlar arasında adl ile hükmolunmasını emreder.” (Nisa/58). Adalet mülkün, hükümetin temelidir, alemin nizamı “amel ve itaatte miktarı vacip olan ahlaki bir fazilettir. Adlin başı tevhiddir. Çünkü ancak tevhid üzere olunduğu zaman adalet gerçekleşir. Madem ki kainattaki mizanı belirleyen ve insan hayatı içinde bir mizan koyan Allah’tır, o halde insan tevhid üzere yaşayıp Allah’ın mizanına uyarak adlde bulunabilir. İlahî ölçülere uyarak herşeyin hakkını verebilir.
Yeryüzündeki beşerî sistemlerin hiçbirisi düşmanlara ve nefret edilen insanlara karşı İslam’ın kefil olduğu mutlak adaleti sağlayamaz. Çünkü İslam, kendisine inananları bu konuda sadece Allah için hareket etmelerini, aralarındaki münasebetlerini Allah’ın rızasına uygun bir şekilde ayarlamalarını ve yine Allah için doğru şahitler olmasını istemektedir. Bu esaslar bu dinin bütün insanlık için son din ve mükemmel bir nizam olduğunu, adaletinden inanan inanmayan bütün insanların yararlanmasını öngören üstün bir hukuk ve yönetim biçimi olduğunu ifadeye yeterlidir.
Adaletin İslam toplumunda/yönetiminde muhakemelerde ve insanlar arası ilişkilerde tam anlamıyla uygulanması önemli bir hedeftir. İslam tarihi bu hedefi tutturmuş yüce şahsiyetlerle doludur.misal
Hadis kitaplarından Et-Tacdaki bir başlık aynen şöyledir:
– El-adlü esasül- mülk!
Biz bu Arapça anlatımı bugün başımızın üstüne Türkçe levha olarak asmış, iftiharla okumaktayız:
– Adalet mülkün temelidir.
Ama sadece okumakta mıyız, yoksa bazen uygulamasını da yapıyor muyuz, takdir size aittir.
Bunun tarihteki uygulamasını ibretle, takdirle temaşa etmekteyiz. İsterseniz birlikte bakalım Sadr-ı İslâm Hazreti Ömer tarihindeki şu uygulamaya:
* * * Halktan biri olan Übey bin Kaab, Halifeden şikâyetçidir.
Akla gelen, sıradan bir adam devletin başından şikâyetçi olabilir mi? Çünkü o devirde diğer devletlerin hiçbirinde halktan biri devletin başından şikâyetçi olamaz. Hele mahkemeye hiç veremezdi. Çünkü zaman ortaçağdı.
Ama halife Ömerin adalet anlayışında bu mümkündür.
İşte Übey bin Kaab da şikâyetini yapmıştır bile hakim Zeyd bin Sabite.
Neden şikâyetini yapmıştır? Çünkü halifeyle önceden tartışmışlar, anlaşamamışlar. Her ikisi de kendisinin haklı olduğunu ileri sürmektedir. Bu durumda geriye adaletten başka müracaat yeri kalmamıştır. Bu yüzden halife yol göstermiştir.
– Buyur adalete müracaat et, şikâyetini yap!
Bu sebeple şikâyetini yapmıştır Übey bin Kaab.
Nitekim adalet adına çağrıldığı mahkemeye gider halife. Salonda hakim Zeyd bin Sabiti görünce ona doğru ilerler. Zeyd ise devletin başının kendisine doğru gelişine ayağa kalkarak karşılık verip hürmet göstermek ister. Ne var ki bu hürmet hali halife tarafından müthiş bir ikazla durdurulur. Halife tarihe geçen meşhur çıkışını ayaktaki hakime şu sözleriyle yapar:
– Adalet hiç kimseye ayağa kalkmaz. Ama herkes adalete ayağa kalkmalıdır.
İlave eder:
– Sen otur, biz senin huzurunda eşit şekilde ayakta muhakeme olalım.
Ve devletin başı halktan biriyle yan yana muhakeme olur hakim Zeyd bin Sabitin huzurunda.
Bir ara davacı Übey, ortaya koyduğu iddiasını ispatlayamadığından yemin teklif etmek ister. Zeyd bin Sabit ise buna itiraz eder:
– Karşındaki sıradan kimse değildir, devletin başı Halife-i Müslimindir. Yalan söyler mi ki yemin teklif etmeyi istiyorsun?
Halifeden buna da sert bir ikaz gelir:
– Senin huzurunda sıradan biriyle halife eşit olmadıkça âdil olamazsın. Adalette herkesten ne isteniyorsa halifeden de o istenecektir. Aksi takdirde adalete nüfuzlu insanların gölgesi düşmüş olur!..
Evet, durum saadet asrında öyleydi. Ya bugün? Füze çağında nasıl?
İBRETLİ DAVA.
Fatihin atamış olduğu İstanbul kadısı Hızır Bey yorucu bir günün ardından gitme hazırlığı içindedir. Ancak kapı önünde dolaşan tedirgin gölgenin farkına varır. Birisi eşikte eyleşmekte gidip gidip dönmektedir. Mübârek ansızın kapıyı açar “Buyurun!” der. Adamcağız yakalanmışlığın pişmanlığı ile girer içeri. Kılık kıyafetine bakılırsa Hıristiyan tebâdan biridir. Ancak yüce veli onu güler yüzle karşılar, yer gösterir. Hatta bakar hâlâ mütereddit elceğizi ile cezve sürer mangala. Adamcağız fincanı zor tutar zira eli kolu sarılıdır. Hızır bey sorar:
-Eline n’oldu?
-Kırdırdılar efendim.
-Kim kırdırdı?
-Sultanımız!
-Öyle bir hakkı var mıymış?
-Bilmiyorum efendim.
-Mevzû ne peki!
-Ben mimarım efendim. Evet, Sultanımıza kubbeleri Ayasofya’dan geniş ve yüksek bir cami yapabileceğimi vaâd ettim ama...
Hızır Bey gerisini dinlemez. Adamlarına “Gidin getirin” der “Şunu!”
Mimarın dudakları uçuklamak üzeredir. “Getirin şunu” dediği üç kıtaya yayılan bir imparatorluğun hünkârıdır. Halbuki Avrupa’da derebeyleri bile yargılanamaz. Hele böyle akşamın alacasında apar topar mahkemeye çekmek kimin haddine.
SEN MURAT OĞLU MEHMED!
Çok geçmez Fatih adamlarıyla görünür. Sanki o gül yüzlü Hızır Bey gitmiş yerinde başkası peydahlanmıştır. Çehresi gergindir, devlet erkânını eşikte durdurur. “Siz şurada bekleyeceksiniz!” der, Fatih’e kapıyı gösterir: “Sen gir içeri!” Bu ne heybettir ya Rabbi! Sultan Mehmed’in benzi solar. Dizleri tutmaz olur. Sedire doğru yönelir, tam oturmak üzeredir ki Hızır Bey azarlayan bir ses tonuyla “Oturma! Madem ki hasmın ayakta, sen de ayakta durmalısın!”
Ve silbaştan meseleyi dinler. Görünüşe bakılırsa Fatih haklıdır. Padişah “Olacak şey mi yani?” der, “Bu adam sırf taâssubuna yenildiği için inşaatımızı baltaladı. Binbir zorluk ve onca masrafla taa Mısır’dan getirttiğimiz sütunları budadı ve Ayasofya’dan daha geniş ve yüksek bir kubbe nasip olmadı bize. Halbuki anlaşmamıza göre...”
Hızır bey orasını hiç dinlemez. “İnşaat ayrı bir dava konusu” der, “Şimdi söyle bakalım! Sen Murat oğlu Mehmed, bu zımminin elini kırdırdın mı, kırdırmadın mı?
Sultan gözlerini yere diker.
-Efendim inanın ben buna “elin kırılsın!” dedim, adamlarım “eli kırılsın!” anlamışlar.
-Peki bu elin vebâli kimedir?
Fatih cevap vermez, başını önüne eğer. Çocuk gibi dudaklarını ısırır. Hızır Bey kitabı kapar, hükmü açıklar.
-Şimdi sana kısas lâzım. Bileğini kırdırsam gerek.
Padişah gayri ihtiyari eline bakar, kararlı bir ifadeyle fısıldar “Buna hazırım!”
Mimar ağlamaklıdır. “Sakın ha!” diye bağırarak Fatih’in önüne geçer. “Ben davamdan vazgeçtim!” Eh Fatih de altında kalmaz tabii, ona ömrü boyu yetecek kadar dünyalık verir. Netice tatlıya bağlanır.
Fatih Hızır Bey’e hassaten teşekkür eder. “Adaletine hayran kaldım!” der. Sonra kaftanının altındaki kılıcı gösterir ve “Eğer” der, “Bana farklı muamele yapaydın, inan seni doğrardım!”
Hızır Bey, mânâlı mânâlı gülümser, “Eğer” der, “Sen dahi sultanlığına güvenip iltimas isteseydin...” Cümlesini tamamlamaz, hatta başladığına pişman olur. Tam “Neyse” deyip, dönecektir ki pelerininin altından fırlayan iki aslan Sultan’ın karşısına dikilir, öfkeli öfkeli eşinirler. Sonra öyle bir kükrerler ki Fatih’in dudakları uçuklar.
Genç Sultan Hızır Beyin ilmini iyi bilir, ama hâl ehli olduğunu orada öğrenir. O günden sonra eşiğine baş koyar ve kazanır.
Peki Mimar mı? Adamcağız şaşkına döner. Ağlamakla gülmek arasında gelir gider. Şimdi rüzgara tutulan yaprak gibidir. “Vallahi kırılan koluma seviniyorum” der, “bana yolumu gösterdi!” Oracıkda Kelime-i Şehadet getirir ve Hızır Bey’e talebe olur.
Fatihin atamış olduğu İstanbul kadısı Hızır Bey yorucu bir günün ardından gitme hazırlığı içindedir. Ancak kapı önünde dolaşan tedirgin gölgenin farkına varır. Birisi eşikte eyleşmekte gidip gidip dönmektedir. Mübârek ansızın kapıyı açar “Buyurun!” der. Adamcağız yakalanmışlığın pişmanlığı ile girer içeri. Kılık kıyafetine bakılırsa Hıristiyan tebâdan biridir. Ancak yüce veli onu güler yüzle karşılar, yer gösterir. Hatta bakar hâlâ mütereddit elceğizi ile cezve sürer mangala. Adamcağız fincanı zor tutar zira eli kolu sarılıdır. Hızır bey sorar:
-Eline n’oldu?
-Kırdırdılar efendim.
-Kim kırdırdı?
-Sultanımız!
-Öyle bir hakkı var mıymış?
-Bilmiyorum efendim.
-Mevzû ne peki!
-Ben mimarım efendim. Evet, Sultanımıza kubbeleri Ayasofya’dan geniş ve yüksek bir cami yapabileceğimi vaâd ettim ama...
Hızır Bey gerisini dinlemez. Adamlarına “Gidin getirin” der “Şunu!”
Mimarın dudakları uçuklamak üzeredir. “Getirin şunu” dediği üç kıtaya yayılan bir imparatorluğun hünkârıdır. Halbuki Avrupa’da derebeyleri bile yargılanamaz. Hele böyle akşamın alacasında apar topar mahkemeye çekmek kimin haddine.
SEN MURAT OĞLU MEHMED!
Çok geçmez Fatih adamlarıyla görünür. Sanki o gül yüzlü Hızır Bey gitmiş yerinde başkası peydahlanmıştır. Çehresi gergindir, devlet erkânını eşikte durdurur. “Siz şurada bekleyeceksiniz!” der, Fatih’e kapıyı gösterir: “Sen gir içeri!” Bu ne heybettir ya Rabbi! Sultan Mehmed’in benzi solar. Dizleri tutmaz olur. Sedire doğru yönelir, tam oturmak üzeredir ki Hızır Bey azarlayan bir ses tonuyla “Oturma! Madem ki hasmın ayakta, sen de ayakta durmalısın!”
Ve silbaştan meseleyi dinler. Görünüşe bakılırsa Fatih haklıdır. Padişah “Olacak şey mi yani?” der, “Bu adam sırf taâssubuna yenildiği için inşaatımızı baltaladı. Binbir zorluk ve onca masrafla taa Mısır’dan getirttiğimiz sütunları budadı ve Ayasofya’dan daha geniş ve yüksek bir kubbe nasip olmadı bize. Halbuki anlaşmamıza göre...”
Hızır bey orasını hiç dinlemez. “İnşaat ayrı bir dava konusu” der, “Şimdi söyle bakalım! Sen Murat oğlu Mehmed, bu zımminin elini kırdırdın mı, kırdırmadın mı?
Sultan gözlerini yere diker.
-Efendim inanın ben buna “elin kırılsın!” dedim, adamlarım “eli kırılsın!” anlamışlar.
-Peki bu elin vebâli kimedir?
Fatih cevap vermez, başını önüne eğer. Çocuk gibi dudaklarını ısırır. Hızır Bey kitabı kapar, hükmü açıklar.
-Şimdi sana kısas lâzım. Bileğini kırdırsam gerek.
Padişah gayri ihtiyari eline bakar, kararlı bir ifadeyle fısıldar “Buna hazırım!”
Mimar ağlamaklıdır. “Sakın ha!” diye bağırarak Fatih’in önüne geçer. “Ben davamdan vazgeçtim!” Eh Fatih de altında kalmaz tabii, ona ömrü boyu yetecek kadar dünyalık verir. Netice tatlıya bağlanır.
Fatih Hızır Bey’e hassaten teşekkür eder. “Adaletine hayran kaldım!” der. Sonra kaftanının altındaki kılıcı gösterir ve “Eğer” der, “Bana farklı muamele yapaydın, inan seni doğrardım!”
Hızır Bey, mânâlı mânâlı gülümser, “Eğer” der, “Sen dahi sultanlığına güvenip iltimas isteseydin...” Cümlesini tamamlamaz, hatta başladığına pişman olur. Tam “Neyse” deyip, dönecektir ki pelerininin altından fırlayan iki aslan Sultan’ın karşısına dikilir, öfkeli öfkeli eşinirler. Sonra öyle bir kükrerler ki Fatih’in dudakları uçuklar.
Genç Sultan Hızır Beyin ilmini iyi bilir, ama hâl ehli olduğunu orada öğrenir. O günden sonra eşiğine baş koyar ve kazanır.
Peki Mimar mı? Adamcağız şaşkına döner. Ağlamakla gülmek arasında gelir gider. Şimdi rüzgara tutulan yaprak gibidir. “Vallahi kırılan koluma seviniyorum” der, “bana yolumu gösterdi!” Oracıkda Kelime-i Şehadet getirir ve Hızır Bey’e talebe olur.
Yine adalet kavramı hayatın her alanında yer bulur. Kur’an, günlük hayatta adaletin en gerekli olduğu alanlardan örnekler verir:
a) Sözde/konuşmada Adalet: Her türlü konuşma ve görüş açıklamada, yakınlar aleyhine bile olsa adaletten ayrılmamalıdır. (enam 152) وَاِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللهِ اَوْفُوا ذَلِكُمْ وَصَّيكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ
Ve bir görüş belirttiğinizde, yakın akrabanıza karşı olsa da, adaletli o-lun. Allah’a karşı verdiğiniz sözlere daima riayet edin. Allah bunu düşünüp ö-ğüt alırsınız diye emretti.”
b) Hükümde/Yargılamada Adalet (Mahkeme Adaleti): Mahkemede hüküm verilirken adaleti sağlama konusunda en fazla sorumluluk taşıyanlar yargıç ile tanıktır. Bu yüzden Hakk’ın yerini bulması için Kur’an bu iki özellikteki insanların adaletli olmaları üstünde önemle durur.
1) Doğru Karar (Adaletli Hüküm):
Mahkemede doğru/adaletli kararı, delilleri inceleyen yargıç verecektir. (Nisa; 4/58)
وَاِذَا حَكَمْتُمْ بَيْنَ النَّاسِ اَنْ تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ اِنَّ اللهَ نِعِمَّا يَعِظُكُمْ بِهِ اِنَّ اللهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا
her ne zaman insanlar arasında hüküm verecek olursanız, adaletle hükmetmenizi emreder. Evet Allah size ne güzel öğüt veriyor. Allah mutlaka herşeyi işiten ve herşeyi görendir.
Hz. Peygamberden (s.a.v.) adaletli hüküm vermesi istenir. (Maide; 5-42)
وَاِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ اِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ Ama onlar hakkında bir karar vereceksen, adaletle karar ver. Allah adil davrananları sever.
Birbiriyle savaşan/çatışan mü’minler arasındaki arabuluculuk da adil ölçülerde yapılmalıdır. (Hucurat; 49/9). وَاِنْ طَآئِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَاَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَاِنْ بَغَتْ اِحْدَيهُمَا عَلَى اْلاُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِى تَبْغِى حَتَّى تَفِىءَ اِلَى اَمْرِ اللهِ فَاِنْ فَآءَ تْ فَاَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَاَقْسِطُوآ اِنَّ اللهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ O halde mü’minler içinden iki gurup çatışırsa veya savaşa girişirse, onlar arasın-da barışı sağlayın. Buna rağmen iki guruptan biri, diğerine haksız şekilde dav-ranırsa, davranışını Allah’ın buyruğuna uygun hale getirinceye kadar, haksızlık yapan taraf ile mücadele edin. Eğer yaptıklarından vazgeçerlerse, adil bir şe-kilde aralarını bulun, hep insaflı ve adil davranın. Şüphesiz ki Allah, adaletle barış yapıp adaletle karar verenleri sever.
2) Doğru Şahidlik:
Mahkemede doğru karar verilebilmesini sağlayan araçlardan birisi de doğru tanıklıktır. Bunun için yüce Allah, mü’minlerin kendileri ve yakınları aleyhine de olsa şahitliğin Allah için dürüstçe yapılmasını emreder. (Nisa; 4/135). يَآاَيُّهَا الَّذِينَ اَمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاءَ لِلَّهِ وَلَوْ عَلَى اَنْفُسِكُمْ اَوِ الْوَالِدَيْنِ وَاْلاَقْرَبِينَ اِنْ يَكُنْ غَنِيًّا اَوْ فَقِيرًا فَاللهُ اَوْلَى بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُوا الْهَوَى اَنْ تَعْدِلُوا وَاِنْ تَلْوُا اَوْ تُعْرِضُوا فَاِنَّ اللهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutun; kendinizin, ana babanızın ve yakınlarınızın zararına bile olsa… Allah rızası için şahitlik yapanlar olun. Şahitlik yaptığınız kimseler, zengin de olsa, fakir de olsa adaletten ayrılmayın. Allah’ın hakkı, onların her birinin hakkının önüne geçer. Hislerinize uyup, adaletten şaşmayın. Şahitliği eğer, büker veya şahitlikten kaçınırsanız biliniz ki, Allah tüm yapmakta olduklarınızdan haberi olandır.
Boşama hükümlerini belirten ayetlerden biri boşama işlemi için de iki adil şahit tutulmasını emreder. (Talak; 65/2-3)
c) Aile İçinde Adalet:
Birden fazla kadınla evlilik durumunda zor da olsa adaletli olunmalıdır. (Nisa; 412/3-129)
d) Ticari İlişkilerde Adalet:
Adalet isteğinin en çok ortaya çıktığı ve arandığı ilişkilerden bir bölümü de ticari ilişkilerdir. Kur’an biri borçlanma, öteki ölçü-tartı olmak üzere iki türlü ticari ilişki de adalet konusunda özel bir önemle durur:
1) Borç İşlemleri:
Ödünç işlemini ve borçlanma yoluyla alışverişi konu alan ayet (müdayene ayeti) bu işlemlerin yazılı olmasını emreder. (Bakara; 2/282). يَآاَيُّهَا الَّذِينَ اَمَنُوآ اِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ اِلَى اَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كاَتِبٌ بِالْعَدْلِ Ey iman edenler! Ne zaman belli bir vade ile borç verir ve alırsanız, yazıyla tesbit edin. Bir yazıcı tarafsız olarak onu yazsın.
2) Ölçü ve Tartı:
Ticari ilişkilerde ölçü ve tartıyı doğru yapmak Kur’an’ın on kadar ayetinde ısrarla üstünde durulan bir konudur. (En’am; 6/152), يَبْلُغَ اَشُدَّهُ وَاَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ Bütün alışverişlerinizde ölçü ve tartıyı tam o-larak, adaletle yapın. (Hud; 11/84), وَاِلَى مَدْيَنَ اَخَاهُمْ شُعَيْبًا قَالَ يَاقَوْمِ اعْبُدُوا اللهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلَهٍ غَيْرُهُ وَلاَ تَنْقُصُوا الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ Ve Medyen halkına da kardeşleri Şuayb’ı peygamber olarak gönderdik. O da onlara: “Ey kavmim! Yalnızca Allah’a kulluk edin, sizin O’ndan başka gerçek ilahınız yok, ölçüyü, tartıyı eksik tutmayın. Gerçi sizi şimdi zen-ginlik ve konfor içinde görüyorum, ama doğrusu sizi dehşetiyle kuşatacak bir günün azabından korkuyorum” dedi. (Şuara; 26/177-191), (İsra; 17/35), (Rahman; 55/7-9), (Mutaffifin; 83/1-5).
وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ -1, اَلَّذِينَ اِذَا اكْتَالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ -2, وَاِذَا كَالُوهُمْ اَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ -3, اَلاَ يَظُنُّ اُولَئِكَ اَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ -4, لِيَوْمٍ عَظِيمٍ
Ölçü ve tartıda hile yapanların vay haline! 2 Onlar ki insanlardan birşey ölçüp aldıklarında, ölçüyü tam tutarlar. 3 Fakat diğer insanlara ölçüp tarttık-larında, ölçü ve tartıyı eksik yaparlar. 4 Onlar tekrar diriltilip kaldırılacaklarını san-mıyorlar mı? 5 Pek büyük bir gün ki, hesaba çekilecekler.
Ölçü ve tartıda hile yapmayı yasaklayan bu ayetler, dünyada insanlar arasında adaletin yaygınlaşmasını sağlamayı, zulüm ve haksızlığı önlemeyi, ahirette ise insanların Allah’ın huzuruna kul hakkı ile çıkmamasını bu yüzden de azaba uğramasını engellemeyi amaçlar.
Yine İslam’ın devlet yönetimi için öngördüğü ana ilke adalettir. Yani adil bir siyaset biçimidir. Adalet ana gayedir. İnsanın varlık yapısına dayanır. Öğütlenen diğer iki ilke, danışma ve emanetlerin ehline verilmesidir.
İnsanların güven içinde olmaları, adaletin gerçekleşmesi, ancak hukuka, yaşanan kültürün hak ölçülerine bağlı kalmak, her türlü gücü bu ölçülerle sınırlandırmakla mümkündür. Kur’an-ı Kerim’de hukuka bağlılık hassasiyeti çeşitli ayetlerde ifade edilmiştir.
Ord. Prof. Dr. M. Reşit Belgesay”Kur’an Hükümleri ve Modern Hukuk” adlı eserinde Kur’an’da sözü geçen ve modern hukukta kabul edilmekte olan adalet prensipleri olarak şunları sayar ve ayetlerle delillendirir:
1) Haklara riayet, taahhütleri sadakatle yerine getirmek.
2) Başkalarının zararına yol açacak kazançtan uzak durmak.
3) Herkese eşit şartlarda eşit muamele etmek.
4) Hiçbir kimseye yapamayacağı bir vazife yüklememek, kimseyi seçimi olmadan işlediği bir fiilden dolayı sorumlu tutmamak.
5) İhtiyaç içinde olanlara mümkün olan yardımı yapmak.
6) Üretimi önce herkese ihtiyacına göre, sonra çalışanlara çalışmalarına, yüklendikleri sorumluluğa, başarılarına göre dağıtmak.
7) Karşılaşan menfaatlerden nitelik ve nicelik yönünden üstün olana öncelik vermek.
Karizmatik Cezada insaflı olmak. Suçluya, suçunun ağırlığı ile orantılı olmayan ceza vermemek.
9) Hükümlerde hakkaniyete uygun davranmak.
10) Tanıklık etme zorunluluğu, herşeye rağmen doğruyu söyleyerek tanıklık etmektir.
Netice itibariyle şunları söylemek gerekir ise: İslam’ın temel/ana ilkelerinden birisi de “adalet”tir ki, insanlığın huzur ve saadet içinde yaşaması, yeryüzünde fitne ve fesadın çıkıp yeryüzünün bozguncuların, zalimlerin, fasıkların, kafirlerin eline geçmemesi, dünyamızın mâmur olması, insanı insan yapan temel hak ve hürriyetlerin hayata geçirilmesi ancak “adalet” ile mümkündür. Aksi bir durum da ise yani zulüm sözkonusu olunca yukarıdaki yazdıklarımızın hiçbirisi gerçekleş(tirile)mez.
Adaleti bizi yaratan, bizi bizden daha iyi bilen ve tanıyan, hükmünde “Adil” olan, yeryüzünde adaletle hükmetmemizi isteyen, bunun için kanunlar/hükümler koyan, kendisinden insanlara adil davranmasını isteyen bir peygamber(ler) gönderen, adaletin baş kaynağı rehber kitabımız Kur’an’ı gönderen Allahû Teâlâ dağıtır. Bizlere de adil/adaletli olmamızı emreder. Çünkü o “Adil” dir. Bir ismi de Adil dir.
Alıntıdır
Çarş. Eyl. 29, 2010 8:56 pm