GİRİŞ Fıkıh dersinin içeriğini inanç, ahlâk, ibadet ve sosyal hayat kuralları ile ilgili konular oluşturmaktadır. En geniş anlamı ile Fıkıh, kişinin hak, yetki ve sorumluluklarının bilincinde olmasıdır. Fıkıh, kişinin hem Yaratıcısına karşı ibadet ile ilgili yükümlülüklerini hem de kişiler ve toplumlar arası ilişkileri incelemektedir. Ancak inanç konuları ile bunları yaşama geçirme yani iman ile amel arasında sıkı bir bağ bulunmaktadır. Çünkü, insanın eylemleri (ameller), doğal olarak imanın bir parçası kabul edilmese bile, ondan tamamen de soyutlanamaz. İman da amele (eyleme) dönüşmedikçe gerçek anlam ve işlevini kazanamaz. Bu yönüyle Fıkıh, hem teorik hem de pratik yönü olan bir ilim özelliği arz etmektedir.
Kur’anıkerim ve sünnet, Fıkhın iki temel referansını oluşturmaktadır. Kur’anıkerim ve sünnetin hem kişisel hem de toplumsal hayata doğru olarak yansıması, her şeyden önce bu kaynakların doğru anlaşılmasına bağlıdır. Anlama ise, bilme ile başlayıp yaşama ile sonuçlanan bir süreçtir. İşte fıkıh da teknik anlamıyla Yüce Yaratıcının amacını kavramaktır. Vahiy de akıl ile kavrandığı için Fıkıh dersinde, Kur’anıkerim ve sünnetin yanında aklın da çok önemli bir fonksiyonu bulunmaktadır. İslâmın emir ve yasaklarının akıllı insanlara yönelik olması; akıl yeteneğinden yoksun olan kişilerin bu dinin emir ve yasaklarıyla da yükümlü tutulmaması bunu ortaya koymaktadır. İslâmın iki temel kaynağını oluşturan Kur’anıkerim ve sünnet, doğru anlaşıldığı takdirde din de amacına ulaşacak ve insanlık için mutluluk kaynağı olacaktır.
Ayrıca Fıkıh dersinde, öğrenmenin ve bilgilenmenin yanında bakış açısı kazandırma anlamında davranış kazandırma da söz konusudur. Kur’anıkerim’in ilk muhatabı olarak onu en doğru anlayan ve yaşayan Hz.Muhammed’in örnek kişiliği ve Kur’anıkerim’i algılama metodu Fıkıh ilmi için somut bir model oluşturmaktadır. Bu nedenle Fıkıh açısından, sadece Kur’anıkerim ayetlerinin değil, Hz. Muhammed’in söz, fiil ve onaylarının anlaşılması da büyük önem arz etmektedir. Zira, Kur’anıkerim’in doğru anlaşılması ile Hz.Muhammed’in doğru anlaşılması arasında zorunlu bir bağıntı bulunmaktadır. Bu, toplumda sağlıklı bir dinî,millî kimlik ve kişiliğin oluşmasında da önemli etkendir.
Fıkıh dersinin temel alt yapısını, Temel Dinî Bilgiler, Tefsir, Hadis ve diğer meslek dersleri oluşturmaktadır. Bu derslerde verilen bilgiler Fıkıh dersinin amacına ulaşmasında önemli bir etkendir.
Fıkıh dersinde metot olarak, konular ile ilgili temel ilkeler verildikten sonra, öğrenciyi metodik düşünmeye, sorgulamaya, tartışmaya ve sonuca ulaştırmaya yönlendiren katılımcı bir metot izlenmektedir. İmam Hatip Liselerinin X. sınıflarında haftada iki saat süreyle uygulanacak bu öğretim programında Fıkıh, tarihi ve metodolojisi ile ilgili X ünite yer almaktadır.
GENEL AMAÇLAR 1. İslâm hukuku ve metodolojisinin genel ilkelerini bilme. 2. Güncel sorunların değerlendirilmesinde ve çözümlenmesinde taklit ve taassup yerine, akılcı yaklaşımı uygulama. 3. Sosyal hayatın değişimine bağlı olarak ortaya çıkan sorunları, Kur’anıkerim ve sünnet ile birlikte sistemli,mantıklı ve tutarlı olarak yorumlama. 4. Kur’anıkerim ve sünnetin yoruma açık alanı ile evrensel alanı arasındaki ayrımı kavrama. 5. Fıkhın özünü teşkil eden hak,yetki ve sorumlulukların sınırlarının farkında olma.
ÖZEL AMAÇLAR Bu programda öngörülen öğrenmeleri başarıyla gerçekleştiren her öğrenci; 1. İslâm hukukunun temel özelliklerini örneklerle açıklar. 2. İslâm hukukunun tarihsel sürecini bilir. 3. İslâm hukukunun kaynaklarını tanır. 4. İslâm hukukunun kapsamını ana hatlarıyla bilir. 5. Fıkıh mezheplerini bilir. 6. İslâm hukukçuları arasındaki görüş farklılıklarının farkında olur. 7. Kur’anıkerim ve sünnetten hüküm çıkarmanın temel metotlarını bilir. 8. Hz. Muhammed’in hukukî ve ahlâkî tavsiyelerini doğru anlar. 9. Kur’anıkerim ve sünnetin nasslarının lâfız ( sözcük ), kavram ve gaye bakımından çözümlenmesinde, İslâm hukuk tarihinde geliştirilen metodolojileri bilir. 10. Amaç hükümler ile araç hükümlerin farklılığının ve akıl, vahiy çelişmezliğinin farkında olur. 11. Diğer meslek ve kültür derslerinde öğrendiği bilgileri sistemli olarak yorumlar. 12. Hak, yetki ve sorumluluklarının sınırlarını bilir.
UYGULAMAYLA İLGİLİ GENEL AÇIKLAMALAR Fıkıh dersinin amacına ulaşabilmesi için aşağıdaki hususların dikkate alınması gerekir: 1. İbadetlerle ilgili verilen bilgilerin detayı için, Temel Dinî Bilgiler dersinin ilgili ünitelerine de başvurulmalıdır. 2. Üniteler işlenirken Tefsir,Hadis gibi diğer zümre dersleriyle; Mantık, Felsefe ve Sosyoloji gibi felsefe grubu derslerinin içeriğinden de faydalanılmalıdır. 3. Üniteler işlenirken öğrencilerin yaş , genel kültür ve dinî bilgi seviyeleri dikkate alınmalı, klâsik bilgiler, genel ilkeler sade bir dil ile ve örneklerle verilmelidir. 4. Fıkıh bilimine özgü temel kavramlar, öğrencinin anlayabileceği şekilde örnekler yoluyla detaylandırılmalıdır. 5. Konular işlenirken ezberletme yöntemi yerine bunların dayandığı mantığın kavranmasına özen gösterilmelidir. 6. Fıkıh konularındaki görüş farklılıklarının, hukukî zenginlik olduğu anlatılarak taklit ve taassubun zararlarına sık sık göndermeler yapılmalıdır. İçtihadın ve akılcı yaklaşımın önemi vurgulanmalıdır. 7. Bu programa göre hazırlanacak ders kitabı A4 ebadında 10-13, B5 Ebadında 11-15 forma olmalıdır.
ÜNİTELER I. I. I. Fıkıh İlmi II. II. II. Fıkıh İlminin Tarihi III. III. III. Fıkıh İlminin Temel Özellikleri IV. IV. IV. İslâm Hukukunun Kaynakları V. V. V. Şer’i Hükümler ve Ögeleri VI. VI. VI. İçtihat VII. VII. VII. Söz ve İfadeleri Anlama ve Yorumlama Yöntemleri VIII. VIII. VIII. Kişinin Allah’a Karşı Yükümlülükleri (İbadetler) IX. IX. IX. Kişiler Arası İlişkiler İle İlgili Kurallar (Muamelat) X. X. X. Temel Hak ve Hürriyetler ve Bunların İhlâline Öngörülen Yaptırımlar
ÜNİTELERİN AÇILIMLARI I. FIKIH İLMİ 1. Fıkıh İlminin Tanımı, Konusu, Amacı, Kapsamı 2. Fıkıh-Fıkıh Usulü İlişkisi 3. Fıkıh İlminin Diğer İlimlerle İlişkisi II. FIKIH İLMİNİN TARİHİ 1. Fıkıh İlminin Doğuşu 2. Hz. Peygamber ve Sahabiler Devrinde Fıkıh 3. Tâbiiler ve Müctehid İmamlar Devrinde Fıkıh 4. Fıkıh Mezhepleri 4.1. Yaşayan Fıkıh Mezhepleri 4.1.1. Hanefî Mezhebi 4.1.2. Şafî Mezhebi 4.1.3. Hanbelî Mezhebi 4.1.4. Malikî Mezhebi 4.1.5. Caferî Mezhebi 4.2. Mensubu Kalmayan Fıkıh Mezhepleri 5. Fıkhın Kanunlaştırılması (Mecelle) 6. Kanunlaştırma Sonrasında Fıkıh III. İSLÂM HUKUKUNUN KAYNAKLARI 1. İslâm Hukukunun Nassa Dayalı Kaynakları 1.1. Kur’anıkerim 1.2. Sünnet 2. İslâm Hukukunun Diğer Kaynakları 2.1. İcma 2.2. Kıyas 2.3. İstihsan 2.4. Maslahat-ı Mürsele 2.5. Seddi Zerai 2.6. Örf ve Âdetler 2.7. İstishab ve İstislah
IV. ŞER’İ HÜKÜM VE ÖGELERİ 1. Şer’i Hüküm Kavramı ve Şer’i Hükümlerin Kısımları 1.1. Teklifî Hükümler (Vacip, Haram, Mendub, Mekruh, Mübah) 1.2 Vaz’î Hükümler (Sebep, Şart, Mâni, Sıhhat, Fesat, Butlan) 2. Hâkim 3. Mükellef (Yükümlü) 3.1. Yükümlülüğün Temel Şartları 3.2. Yükümlülüğe Konu Olan Eylemler 3.3. Ehliyeti Ortadan Kaldıran Durumlar V. FIKIH İLMİNİN TEMEL ÖZELLİKLERİ 1. Yükümlülüklerde Kolaylık 2. Yükümlülüklerin Azlığı 3. Yasamada Tedricîlik 4. Kamu Yararının Gözetilmesi 5. Adaletin Gerçekleştirilmesi VI. İÇTİHAT ( YORUMLAMA ) 1. İçtihat Kavramı 2. Hz. Muhammed’in İçtihada Verdiği Önem 3. Sahabî ve Tâbii İçtihatlarından Örnekler 4. İçtihadın Taklit ve Taassubu Önlemedeki Rolü 5. İçtihadın Gerekliliği ( Güncelliği-Sürekliliği ) ve Çağdaşlaşma 6. İçtihadın Şartları 7. Sosyal Değişme ve İçtihat VII. İFADELERİ ANLAMA VE YORUMLAMA YÖNTEMLERİ (METODOLOJİ ) 1. Lâfzî Yorum ( Söz-Anlam ve Hüküm İlişkisi ) 1.1. Konulduğu Anlam Açısından Sözcükler (Özel-Genel ve Ortak Anlamlı Sözcükler) 1.2. Anlamının Açıklığı Açısından Sözcükler (Zahir, Nass, Müfesser, Muhkem) 1.3. Anlamının Kapalılığı Açısından Sözcükler (Hafi, Müşkil, Mücmel, Müteşabih) 1.4. Kullanıldığı Anlam Bakımından Sözcükler (Hakikat, Mecaz, Sarih, Kinaye) 1.5. Anlama Delaleti Açısından Söz ve İfadeler (Nassın İbaresi, Nassın İşareti, Nassın Delâleti, Nassın İktizası) 2 Amaçsal Yorum (Ta’lil) VIII. KİŞİNİN ALLAH’A KARŞI YÜKÜMLÜLÜKLERİ ( İBADETLER) 1. İbadetin Tanımı, Amacı ve Çeşitleri 2. Şekil ve Şartları Belli Olan İbadetler 2.1. Namaz 2.3. Oruç 2.4. Hac 2.5. Zekât 3. Belli Şekil ve Şartlara Bağlı Olmayan İbadetler (Yararlı İşler) IX. KİŞİLER ARASI İLİŞKİLERİ DÜZENLEYEN KURALLAR (MUAMELÂT) 1. Aile Hukuku ( Evlenme- Boşanma ) 2. Ticarî İlişkiler,Akitler 3. Ölüme Bağlı Tasarruflar ( Miras-Vasiyet ) 4. Diğer Hukukî İlişkiler X. TEMEL HAK VE HÜRRİYETLER VE BUNLARIN İHLÂLİNE ÖNGÖRÜLEN YAPTIRIMLAR 1. Hak, Hukukî İhlâl ve Yaptırım Kavramları 2. Yaşama Hakkı ve Bu Hakka Yönelik Haksız Eylemler 3. Mülkiyet Hakkı ve Buna Yönelik Haksız Eylemler 4. Aile Birliğinin Korunması ve Aile Düzenine Yönelik Haksız Eylemler 5. Kişi ve Toplum Sağlığı, Güvenliği ve Bunlara Yönelik Haksız Eylemler 6. İnanç Hürriyeti ve Buna Yönelik Haksız Eylemler
ÖRNEK İŞLENİŞ Özel Amaç: İslâm hukukunun temel özelliklerini örneklerle açıklar. Öğrenciyi Derse Hazırlama Öğretmen, öğrencilerin derse katılımlarını sağlamak ve ilgilerini yoğunlaştırabilmek için İslâm hukukunun temel özellikleri ile ilgili birtakım sorular yöneltir. Bu sorulardan bazıları şunlar olabilir: Sizce ayakta namaz kılamayan kişi, oturarak namaz kılabilir mi? Abdest alırken başını mesh etmeyi unutan ve ayaklarını yıkadıktan sonra hatırlayan kişi ne yapmalıdır? Ramazan’da bir iş nedeniyle kendi şehrinden başka bir yere yolculuk yapan bir Müslümanın orucunu tutması zorunlu mudur? Oruçlu olduğunu unutarak bir şey yiyen veya içen kişinin orucu bozulur mu? Uyuşturucu maddeler, Kur’anıkerim’de niçin bir defada yasaklanmayıp belli aşamalarda yasaklanmıştır. Kişi, hukukî bir hakkını kullanırken başkalarına zarar verebilir mi ? Kendi arsasına ev yapmak isteyen kişi, bitişik arsa üzerindeki binanın önünü tamamen kapatabilir mi? Toplumsal kuralları uygulamada insanlar arasında ayrım yapılabilir mi ? Öğrenciler, büyük bir ihtimalle bu sorulara ailelerinden ve okul dışı çevrelerinden öğrendikleri bilgilerle cevap vereceklerdir. Öğretmen, mümkünse bu soruları ve öğrencilerin görüşlerini tahtaya yazar. Öğrencileri bu görüşler üzerinde düşünmeye yöneltir. Bu sorulara konu işlendikten sonra yeniden cevap verileceğini hatırlatır. Bu konunun amacının yukarıdaki sorulara cevap aramak olduğunu belirtir. Öğretmen dersi işlerken,öğrencilerin dikkatlerini konuya çekmek için, öğrencilere sorular yönelterek girebileceği gibi,örnek olay,rol oynama veya gazete kupürlerinden yararlanarak da girebilir.
Dersi Sunma Öğretmen, öğrencileri derse hazırlama aşamasında sorduğu sorular çerçevesinde dersin özel amacı olan Fıkıh ilminin temel özelliklerinin alt başlıklarını; kolaylık, yükümlülüklerin azlığı, yasamada tedricîlik, kamu yararının gözetilmesi ve adaletin gerçekleştirilmesi şeklinde tahtaya yazar. Öğrencilerin tahtaya yazılan alt başlıklar ile ilgili bildikleri ayet ve hadisler olup olmadığını sorar. Konu ile ilgili bilinen ayet ve hadisler dinlenir. Dinin yaşanabilir olması için bu ilkelerin doğru anlaşılması gerektiğini özellikle vurgular. Öğretmen, konu ile ilgili şu ayetleri tahtaya yazarak açıklar: “Allah kişiyi ancak gücünün yettiği ile yükümlü tutar.” (Bakara: 2/286), “Allah dinde size hiçbir zorluk yüklemedi.” (Hacc,: 78), “Allah sizin yükünüzü hafifletmek ister, çünkü insan zayıf yaratılmıştır.” (Nisa: 4/28) ayetlerini konuyu dikkate alarak açıklar. Hz. Muhammed’in, “Kolaylaştırın, zorlaştırmayın, müjdeleyin, nefret ettirmeyin.” “Ben Allah’ın koyduğu ilkeleri uygulamak ve hoşgörüyle davranmak üzere gönderildim” hadislerini güncel örneklerle anlatır. Ayrıca Hz. Muhammed’in,İki şeyden birini uygulamak durumunda kaldığında günah olmadığı sürece en kolay olanını seçtiği ifade edilir. Kur’anıkerimıkerim’in toplumda yaygın olan içki ve diğer zararlı alışkanlıkları aşamalı olarak nasıl yasakladığını belirtmek üzere Nahl: 67; Bakara: 219; Nisa: 43 ve Maide: 90-91’inci ayetleri açıklanır. Yine fıkhın amacının, insanlar arasında adaleti gerçekleştirmek ve toplumsal yararları ön plânda tutarak toplumsal barış ve huzur ortamı oluşturmak olduğu vurgulanır. Bu konu ile ilgili olmak üzere; “Allah size emanetleri ehil olanlara vermenizi ve insanlar arasında hükmettiğinizde adaletle hükmetmenizi emreder” (Nisa: 58.) “Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendiniz, ana-babanız ve yakınlarınız aleyhine de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun... hislerinize uyup adaletten sapmayın” (Nisa: 135), “Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan ve adaletle şahitlik eden kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin sizi adaletsizliğe itmesin” (Maide:, “De ki: Rabbim adaleti emretti” (Âraf: 29) ve “Allah adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder, çirkin işleri, fenalık ve azgınlığı da yasaklar” (Nahl: 90) âyetlerini örneklerle açıklar. Öğretmen, bu ayet ve hadislerin ışığında öğrenciler ile dersin başında tartışılan yolculukta namazın kısaltılması; hastaların oturarak namaz kılması; emzikli kadınların, hastaların ve yolcuların başka bir zamanda kaza etmek üzere oruç tutmamaları; oruç tutamayacak durumda olanların ise fidye vermelerini; adalet ve hakkaniyet ilkelerine uyarak bir hakkı kullanırken kişinin komşusuna zarar veremeyeceğini açıklar. Bunları tahtaya yazılan alt başlıklar ile ilişkilendirir. Ayrıca yeme-içme ve diğer kişisel ve toplumsal hayat ile ilgili konularda Kur’anıkerim ve sünnetin nelerin haram ve helâl olduğunu ortaya koyarken izlediği metodu vurgular. Örnek olarak Kur’anıkerim’ın yenilmesi ve içilmesi haram olan konularda, helâl olan şeyleri teker teker sayma yerine, sadece yenilmesi ve içilmesi yasak kılınan sınırlı şeyleri saydığı, bunun dışında kalan yiyecek ve içeceklerin ise helâl (mübah) kapsamında olduğunu (ibaha ilkesi) anlatır. Bütün bu kolaylıkların hem ibadetlerde hem de kişisel ve toplumsal konularda dinin yaşanabilir olmasını amaçladığını vurgular.
Dersi Özetleme Öğretmen işlenen dersi şöyle özetler: 1. İslâmda hem ibadetlerde hem de toplumsal ilişkilerde kolaylık esastır. 2. Allah kişiyi yapamayacağı, gücünün yetmeyeceği işler ile yükümlü tutmaz. 3. Zorunlu durumlarda bazı yasaklar mübah hâle gelebilir. 4. Alışkanlık hâline gelmiş kötü davranışları önlemede, kişi ve toplumun psikolojik ve sosyal yapısını dikkate almak gerekir. 5. İslâmda yasak kapsamı sınırlıdır, mübahlık ve özgürlük temel ilkedir. 6. Toplumsal ilişkilerde kamu yararını gözetmek gerekir. İslâmda toplumsal yararlar, kişisel yararlardan öncedir. 7. Allah, insanlar arasında adaletli olmayı emretmektedir.
Değerlendirme Öğretmen, dersin amacının ne kadar gerçekleştiğini ölçmek için hazırlık aşamasında öğrencilere sorduğu ve tahtaya yazdığı sorulardan bazılarını öğrencilerin tekrar cevaplamalarını ister. Hazırlık aşamasında verilen yanlış cevapları düzeltir. Sonuç olarak hazırlık aşamasındaki soruları kendisi de cevaplandırarak “İslâmda kolaylığın temel ilke” olduğunu vurgular.
Gelecek Derse Hazırlık Öğretmen bir sonraki dersin konusunun “İslâm Hukukunun Kaynakları” olduğunu bildirir. Yeni konunun işlenen konu ile irtibatlı olduğunu hatırlatır. Daha sonra işlenecek konu ile ilgili hazırlık sorularını yazdırır ve öğrencilerin derse araştırma yaparak gelmelerini ister. değerlendirme 1. İbadetlerde kolaylık ilkesini ayet ve hadislerle ilişkilendiriniz. 2. Kur’anıkerim’in ,uyuşturucu maddeleri yasaklama biçimini açıklayınız. 3. Toplumsal yararların gözetilmesinin önemini açıklayınız. 4. Eşitlik ve adalet kavramlarını örneklerle açıklayınız. 5. Namazın kılınışındaki kolaylıkları örnekleyerek açıklayınız.
Cuma Eyl. 17, 2010 6:00 pm
,